وصیت نامه چیست؟ + انواع آن + قوانین وصیت‌ نامه قابل اجرا + راهنمای تنظیم

وصیت در واقع خواسته‌هایی است که شخصی در قید حیات برای زمان بعد از رحلت خود در نظر دارد. این فرد باید خواسته‌های خود را به گونه‌ای به ثبت برساند تا پس از فوت او توسط دیگران به اجرا درآید. به این خواسته‌های ثبت و نقل شده، وصیت‌نامه گفته می‌شود. این موضوع تا اندازه‌ای حائز اهمیت است که در دین اسلام بارها به انجام آن سفارش شده است. به علاوه درباره‌ی شفافیت و نحوه‌ی تنظیم وصیت‌نامه نیز، در اسلام و قوانین حقوقی، به دفعات سخن گفته شده است. اما به طور کلی به چند شکل می‌توان وصیتی از خود به جا گذاشت؟ بهترین روش برای انجام این کار چیست؟ چه قوانینی برای وصیت کردن وجود دارد؟ ما در وکیل اصفهان این مقاله را به مبحث وصیت نامه و بررسی انواع آن اختصاص داده‌ایم. از این رو برای یافتن پاسخ سوالات مطرح شده، تا آخر این مطلب ما را همراهی کنید.

وصیت نامه و وصیت در امر، بارها قبل از اسلام و همچنین در کتاب قرآن، تورات و انجیل استفاده شده‌است.

 و وصی بِهَا إِبْرَاهِیمُ بَنِیهِ وَیعْقُوبُ یا بَنِی إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَی لَکُمُ الدِّینَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ: و ابراهیم و یعقوب فرزندان خود را به این آیین، وصیت کردند: «فرزندان من! خداوند این آیین پاک را برای شما برگزیده‌است؛ و شما، جز به تسلیم در برابر فرمان خدا از دنیا نروید.»

در ابتدا بهتر است توضیح کوتاهی از اینکه وصیت چیست بدهیم.

وصیت نامه

وصیت به معنی سفارش یا نصیحت است. سندی است که به وسیله‌ی آن، فرد برای امور سیاسی، مالی و شرعی خود پس از فوت خود، تعیین و تکلیف می‌کند. در اصطلاح وصیت کردن به تصرف با واسطه یا بی‌واسطه در اموال خود برای زمان پس از فوت است. وصیت‌نامه اصطلاحا به معنی سندی است که شخصی پیش از مرگ در آن سفارش‌هایی به وصی خود می‌کند. وصی موظف است این سفارشات را پس از فوت او به انجام برساند. در این سند موصی می‌تواند اشخاصی را مسئول یا مالک اموال پس از رحلتش کند. اما اکنون سوال پیش می‌آید که وصی و موصی به چه معنا است و به چه افرادی اطلاق می‌شود؟ وصی در لغت به معنای نماینده و جانشین است. همچنین در اصطلاح به شخصی که طبق وصیت‌نامه مامور انجام سفارشات موصی شده، گفته می‌شود. حال می‌توانیم دریابیم که لغت موصی به معنی وصیت‌کننده یا میراث‌گذار است. اصطلاح دیگری به نام مدصی له نیز در این محبث وجود دارد. مدصی له به شخصی که از وصیت سود می‌برد اطلاق می‌شود.

فواید وصیت‌نامه

پیش‌تر بیان کردیم که همواره به نوشتن وصیت‌نامه و شفافیت در آن سفارش‌های فراوانی شده است. اما این عمل چه فوایدی دارد و چرا افراد ملزم به انجام این کار هستند؟ به طور کلی نوشتن وصیت نامه از دو جهت کاربرد دارد. اول آن که شخص می‌تواند بر اموال و امور زندگی خود سر و سامان بدهد. در واقع هم می‌تواند تکلیف مال خود را مشخص کند. و هم خواهد توانست اموری را که برایش حائز اهمیت‌اند یا در زمان حیاتش فرصت به انجام رساندشان را پیدا نکرده است، به شخص دیگری بسپارد. به علاوه ممکن است افراد راز‌هایی در دل داشته باشند که تا زمان زیستنشان در این دنیا امکان بیانش وجود نداشته باشد. در این مواقع وصیت کردن تنها راه افشای حقیقت خواهد بود.

انواع وصیت نامه

تاکنون با اصطلاحات این مبحث و فواید آن آشنا شده‌ایم. اما این سوال که چگونه باید وصیت کنیم که مورد قبول قانون باشد هنوز به قوت خود باقی است. برای پاسخ به این سوال باید انواع وصیت‌نامه را مورد بررسی قرار دهیم. سپس با‌اعتبار‌ترین و بهترین آن‌ها را با توجه به موقعیت خود انتخاب کنیم. جالب است بدانید که وصیت نامه انواع گوناگونی دارد. این سند حقوقی و شرعی براساس معیارهای مختلف به چند دسته تقسیم شده است. پس متوجه می‌شویم که تقسیم‌بندی‌های گوناگونی از آن وجود دارد. ما در ادامه تمام این دسته‌ها و تقسیم‌بندی‌ها را مورد بررسی قرار خواهیم داد. به علاوه میزان اعتبار قانونی هر کدام و چگونگی عملکرد برای رسمیت بخشیدن به هر وصیت‌نامه را بازگو خواهیم کرد.

تقسیم‌بندی بر اساس اعتبار

به طور کلی هر آنچه به صورت مکتوب درآید از اعتبار بیشتری برخوردارد است. اعتبار وصیت نامه نیز از همین اصل پیروی می کند. پس وصیت کردن به صورت شفاهی میزان اعتبار و مقبولیت کمتری از انواع کتبی آن دارد. حال که متوجه این موضوع شدیم باید ببینیم که انواع کتبی این سند چگونه هستند و تا چه اندازه مورد قبول قانون قرار خواهند گرفت. این سند می‌تواند به سه روش مکتوب شود. خودنوشت، محضری و سری از انواع وصایای مکتوب هستند که در ادامه هر کدام را به صورت جداگانه زیر ذره بین خواهیم برد.

• خودنوشت

ساده‌ترین وصیت‌نامه، نوع خودنوشت آن است. در واقع شخص بدون مراجعه به دفاتر قانونی سفارشات پس از مرگ خود را به شکل مکتوب در می‌آورد. برای اینکه این سند از نگاه قانون مقبولیت لازم را داشته باشد رعایت چند نکته الزامی است. ابتدا شخص باید تمام وصیت نامه را به خط خود بنویسد، سپس آن را امضا کند. در صورت اضافه کردن مطلبی باید مجددا آن را به امضای خود برساند. زیرا آن قسمت اضافه شده وصیت جدیدی به حساب می‌آید. مزیت این سند آن است که فرد می‌تواند بدون اطلاع دیگران و بدون صرف هزینه سفارشات خود را به جا بگذارد. اما خطر گم شدن یا پیدا نشدن آن پس از فوت موصی، بسیار زیاد است. از این رو سفارش می‌شود آن را نزد شخصی امین یا وکیل دادگستری به امانت بسپارد. نظرخواهی از مشاورین حقوقی نیز لازم می‌نماید. زیرا امکان رد مقبولیت این نوع سند وصیت‌نامه بسیار است.

• محضری

رسمی‌ترین شکل وصیت کردن، در دفاتر اسناد رسمی اتفاق می‌افتد. در واقع شخص برای تنظیم وصیت‌نامه‌ی خود به یکی از این دفاتر مراجعه کرده و سندی قانونی تنظیم می‌کند. واضح است که همچین سندی از اعتبار بسیار بالایی برخوردار است. البته ایجاد تغییر در آن، صرف هزینه و دلایلی دیگر، باعث شده که متقاضیان این نوع از وصیت نامه محدود باشد.

• سری

این نوع از وصیت‌نامه، بینابین سند خودنوشت و محضری قرار گرفته است. در واقع موصی سفارشاتش را مکتوب کرده و به امضا می‌رساند. سپس آن سند را به یکی از دفاتر اسناد رسمی می‌سپارد تا نگهداری شود. تفاوت آن به سند خودنوشت آن است که این نوع از وصیت‌نامه لزوما نیازی به خط موصی ندارد و می تواند توسط هر شخص دیگری مکتوب شود. تنها کافی است امضای وصیت‌گذار پای آن سند باشد تا مقبولیت لازم را به دست آورد. از این رو افراد بی‌سواد نیز خواهند توانست به این شکل وصیت خود را مکتوب و دارای اعتبار قانونی کنند.

تقسیم‌بندی بر اساس ماهیت حقوقی

مهم‌ترین دسته‌بندی وصیت مربوط به ماهیت حقوقی آن است. بر این اساس وصایا به دو نوع تملیکی و عهدی تقسیم می‌شوند. این تقسیم‌بندی در قوانین مدنی کشور موجود می‌باشد.

• تملیکی

وصیت تملیکی به زبان ساده یعنی شخص مال یا چیزی از خود برای فرد یا افرادی مشخص به جا بگذارد. این تعریف ساده شده‌ی ماده‌ی 826 قانون مدنی کشورمان است. پس موصی خواهد توانست تا حدودی به اموال خود سر و سامان دهد و تکلیف آن‌ها پس از رحلت خود را مشخص نماید.

• عهدی

نوع دیگری از وصیت که طبق قانون مدنی دارای اعتبار است وصیت‌نامه‌ی عهدی است. در این نوع از وصیت‌نامه شخص مالی را به دیگری واگذار نمی‌کند. بلکه وظیفه‌ای را به دوش شخصی دیگر می‌گذارد تا پس از فوت او به انجام برساند. به زبانی دیگر به این نوع، وصایت نیز گفته می‌شود. در واقع شخصی مامور به انجام اموری از سوی موصی می‌شود. شخص مامور شده تا پیش از فوت موصی می‌تواند از انجام وصیت سر باز بزند. اما این امکان پس از مرگ موصی وجود ندارد. حتی اگر مامور نسبت به آن وصیت واقف نباشد و پس از مرگ موصی ماموریتش را متوجه شود، نمی‌تواند از قبولش انصراف دهد و این دین تا انجام آن ماموریت بر گردن او باقی خواهد ماند.

توضیحات تکمیلی، وصیت تملیکی و عهدی:

برای درک بهتر موضوع، لازم است در ابتدا به تعریف برخی اصطلاحات بپردازیم.:

موصی: شخصی که وصیت می‌کند.

موصی له: شخص یا اشخاصی که وصیت تملیکی به نفع آنهاست.

موصی به: موردی که نسبت به آن وصیت صورت گرفته.

وصی: کسی که به سبب وصیت عهدی، مامور انجام امور مربوط به یک سوم اموال مال موصی یا فرزند صغیر او شده‌است.

با توجه به تعریفات فوق؛ در وصیت تملیکی، موصی تنها می‌تواند یک سوم از عین یا منفعت اموالش را در زمان بعد از مرگ خود، به دیگران منتقل کند. وصیت تملیکی باید توسط موصی قبول شود تا عین یا منفعت مال به او انتقال گردد.

در وصیت عهدی، وصی مامور می‌شود. تا در برابر یک سوم اموالی که وصیت شده، اقداماتی که موصی در حدود وصیت به او داده، را انجام دهد. در این نوع، تا زمانیکه موصی زنده است وصی می‌تواند آن را رد کند و انجام ندهد. ولی اگر موصی فوت شود، وصی دیگر حق رد آن را ندارد.

نحوه تنظیم وصیت‌‌نامه (درگذشتنامه)، طبق قانون:

در حقوق ایران، چهار نوع وصیت‌ نامه داریم که عبارت است از:

وصیت‌‌نامه‌ خود نوشت(ساده‌ترین نوع وصیت‌نامه): طبق ماده ۲۷۸ قانون امور حسبی، در وصیت‌نامه خود نوشت، در صورتی معتبر است که تمام آن به خط موصی نوشته شده باشد. و دارای تاریخ باشد و همچنین به امضای موصی رسیده باشد.

وصیت‌‌نامه رسمی: طبق ماده‌ ۲۷۷ قانون امور حسبی، ترتیب و تنظیم وصیت‌نامه رسمی و اعتبار آن به طوری است که برای اسناد تنظیم شده و در دفاتر رسمی به ثبت رسیده.

وصیت‌‌نامه سری(ترکیب وصیت‌نامه های خودنوشت و رسمی): وصیت‌نامه سرّی ممکن است به خط موصی یا به خط دیگری باشد.  ولی در هرصورت باید به امضای موصی برسد و به ترتیبی که برای امانت اسناد در قانون ثبت اسناد مقرر گردیده در اداره ثبت اقامتگاه موصی یا محل دیگری که در آیین نامه وزارت دادگستری معین می گردد امانت گذارده می شود.

وصیت‌‌نامه غیرعادی(اضطراری): وصیت‌نامه هایی هستند که به دلیل شرایط خاص سیاسی، مالی، جانی و طبیعی امکان تنظیم  توسط موصی به روش های خودنوشت، رسمی و سری وجود ندارد. این وصیت ها طبق قانون امور چهار دسته هستند که عبارت است از: وصیت‌ به هنگام سفر در دریا، وصیت به هنگام شیوع امراض، وصیت در موارد خطر مرگ فوری و وصیت‌‌نامه نظامی.

آیا موصی می‌تواند تا قبل از مرگ خود، وصیت‌ نامه اش را اصلاح کند؟

در جواب به این سوال، باید بگوییم بله- موصی تا قبل از مرگ خود می‌تواند بارها به آن رجوع کرده و آن را اصلاح یا در آن تجدید نظر کند. مثلا اگر موصی وصیت‌نامه ای برخلاف وصیت‌نامه‌ ی اول خود تنظیم کند، وصیت‌نامه‌ ی دوم او نافذ و صحیح خواهد بود.پس در نتیجه؛ آخرین وصیت‌‌نامه، معتبر است.

شرایط وصیت‌ نامه قابل اجرا چیست؟

برای اینکه یک وصیت، قابل اجرا باشد، باید چندین شرط داشته باشد، در ادامه این شروط را خواهیم گفت.

شرایطی که لازم است موصی داشته باشد، عبارت است از: بلوغ، عقل، اختیار، رشد و عدم خودکشی موصی

شرایط مربوط به وصیت: اموالی که وصیت می‌شوند نباید از یک سوم کل اموال، بیشتر باشند. البته موصی می‌تواند تمام اموال خود را وصیت کند اما در اینجا ورثه هستند که باید آن وصیت بیشتر از یک سوم را قبول کنند.(ورثه می‌توانند این وصیت را قبول یا رد کنند که این امر برای رعایت حقوق ورثه است.)

همچنین طبق ماده‌ ۲۲ قانون مدنی؛ وصیت بر مال دیگری باطل خواهد. موصی باید مالی را وصیت کند که مالک آن باشد. و همچنین مالی که وصیت می‌شود باید جز اموال منقول باشد؛ یعنی قابلیت معامله و نقل و انتقال را داشته باشد. در نتیجه اموالی که وقف شدند یا اموال عمومی را نیز نمی‌توان وصیت کرد.

نکات مهم برای تنظیم وصیت‌ نامه:

همانطور که کمی قبل درباره‌ی انواع و اقسام وصیت‌‌نامه در حقوق ایران صحبت کردیم. و نحوه‌ی تنظیم هر یک را طبق قانون توضیح دادیم. در اینجا قصد داریم نکاتی که باید در نوشتن آن رعایت شود را به طور مختصر توضیح دهیم.

• موصی نمی‌تواند وراث را از همه ارث محروم کند. یا تمام اموال خود را به یک وارث بدهد. اگر چنین کاری انجام دهد، وصیت‌نامه‌ ی او فقط تا ثلث اموالش نافذ است. و پس از فوت او بقیه اموالش(دو سوم دیگر اموال) طبق قانون ارث، میان ورثه تقسیم خواهد شد.
• اگر پس از امضا تغییراتی در وصیت‌­نامه داده شود، باید مجددا توسط موصی امضا شود. در غیر این صورت فاقد اعتبار است.
• اگر کسی وصیت کند که پس از مرگ او، تمام اموال و دارایی ‏اش به همسرش واگذار گردد، وصیتش در ثلث ترکه نافذ است و بقیه، مربوط به همه ی ورثه است.
• مهر و انگشت موصی جایگزین امضای او نمی‌شود.
• اعتبار وصیت‌نامه مقید به زمان نیست و مهلت خاصی برای انجام آن تعیین نشده است.
• شخصی که وراث ندارد می‌تواند تمام اموال خود را وصیت کند.
• برای بچه ای که به دنیا نیامده است صحیح است، مشروط بر آنکه زنده متولد شود.

در آخر...

درست است که نوشتن و تنظیم وصیت‌نامه یک کار اختیاری است و هیچکس را نمی‌توان وادار به نوشتن آن کرد اما اگر کسی اصرار به نوشتن آن کرد، باید قوانین آن را هم رعایت کرد. امیدواریم مواردی که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفت، برای شما مثمر ثمر واقع شده باشد.

قانون یک سوم

در این مطلب تا حدودی با انواع و دسته‌های مختلف وصیت‌نامه آشنا شدیم. اما باید بدانید که این تنها گوشه‌ای از مباحث مربوط به وصیت کردن می‌باشد. به علاوه مهم‌ترین موضوع در وصیت، قانون ثلث اموال یا همان یک سوم است. در واقع تمام این وصایا مربوط به یک سوم اموال است و شخص نمی‌تواند برای تمام دارایی خود تصمیم بگیرد. این امکان تنها در صورتی فراهم خواهد شد که ورثه به آن رضایت بدهند. همان‌طور که متوجه شدید قوانین و مباحث حقوقی زیادی وجود دارد که عدم اطلاع از آن‌ها و متعاقبا رعایت نکردنشان می‌تواند وصیت نامه را از اعتبار ساقط کند. از این رو بهترین کار مشورت با مشاورین حقوقی در این زمینه است. مهدی علیجانی، بهتری وکیل پایه یک دادگستری اصفهان از نگاه مردم، می‌تواند در این زمینه و تمام موارد حقوقی مربوطه، شما را راهنمایی کند.

..

جهت رزرو مشاوره با مهدی علیجانی، وکیل پایه یک دادگستری اصفهان، با شماره ذیل تماس حاصل فرمایید:

همیشه بخاطر داشته باشید؛ مسائل مشابه حقوقی الزاماََ راه حل مشابهی ندارند بدون مشورت با وکیل یا مشاور حقوقی هیچ گونه اقدامی انجام ندهید.

۰۹۱۳۷۱۴۷۳۱۴